Eind 2023 begin ik aan het kunstproject ‘Moederlandse Geschiedenis’. Waarin ik met behulp van naasten en derden 50 portretten van intrigerende vrouwen uit de Nijmeegse geschiedenis teken en beschrijf. Hier alvast een portret uit mijn vooronderzoek:
Portret van Roosje Glaser (1914-2000): danseres, danslerares en levenskunstenares. Kalligrafiestift en acrylverf op doek, 2m40 x 2m40, Meg Mercx
-
- Beroep: Danseres, danslerares en levenskunstenaar
- Geboren: 10 september 1914, Nijmegen
- Gestorven: 7 januari 2000, Stockholm
Roosje Glaser werd geboren in Nijmegen, en groeide op in Kleef (DE). Haar vader werkte daar voor margarinefabriek A.G. Vanwege het opkomend antisemitisme medio jaren twintig keert de familie terug naar Nijmegen. Ze gaan wonen in de van Spaenstraat. Roosje is een geboren danseres. Dansen is haar lust en haar leven. Voor de oorlog treedt ze veel op in Nederland en geeft les. Ze start verschillende dansscholen in meerdere steden en geniet van haar succes, want ze verdient goed. Het dansen levert haar vrijheid en onafhankelijkheid op.
De meest veranderlijke en ingrijpende tijd in een mensenleven is vaak rond het twintigste jaar. Wat speelt er bij Roosje Glaser 1933 als ze gaat samenwonen met haar grote liefde?
‘… Wanneer mijn vader op een zekere dag weer kwaad op mij wordt, is dat de druppel die de emmer doet overlopen. Ik ren naar mijn kamer, gooi kleren in een koffer en schreeuw: ‘Ik neem ontslag en ga weg uit dit huis.’ Ik sla de voordeur met een klap achter mij dicht en loop de straat in. Als ik verder van huis ben voel ik mij rustiger worden. Eigenlijk heeft mijn vader wel een beetje gelijk. De facturering loopt al een tijd niet goed, ik ben er met mijn hoofd niet meer bij. In gedachten loop ik richting het stadscentrum. Langzaam dringt het besef door dat er nog een heel andere reden is om van huis weg te gaan. Misschien wel de echte reden, en dat is Wim. Die nacht slaap ik bij hem.’
‘De volgende dag ga ik weg uit Nijmegen, huur een kamer in Eindhoven en zoek een baan. Binnen een week is alles geregeld. Ik ga werken bij een confectiezaak, verzorg daar de correspondentie en de contacten met de vertegenwoordigers.’
‘Wim en ik besluiten te gaan samenwonen en huren een etage in de binnenstad, aan het Stratumseind vlak bij het centrale plein. Onze families keuren dat samenwonen af omdat we niet getrouwd zijn. Ze laten ons dat duidelijk merken, maar we trekken ons er niets van aan. We verminderen de contacten. Het is immers niet hun maar ons leven.’
‘De tijd verstrijkt en af en toe hoor ik nog een bericht van thuis. Het belangrijkste nieuws is dat de zaak van mijn vader failliet is gegaan, mede als gevolg van de economische crisis. In die tijd is een faillissement een grote schande en daarom verhuizen mijn ouders naar Den Bosch. Daar werkt mijn vader als agent/commissionair van textielfabriek Venmans. Nijmegen is als thuis voorgoed weg…’
‘Wim en ik gaan veel uit, maken lange wandelingen. Praten, luisteren naar muziek en dansen nog meer. Mijn liefde voor het dansen bloeit op. Niet alleen schrijven we ons in voor de dansacademie, we gaan ook naar ieder bal in de stad. Vooral de moderne dansen, vaak afkomstig uit Amerika, geven ons levensritme een extra accent. We ontmoeten nieuwe vrienden en gaan regelmatig naar het buitenland. Naar Duitsland. Voor ons is dat eigenlijk geen buitenland. Een deel van zijn familie komt er vandaan en ik ben er als kind opgegroeid…’
‘Wat me bij de bezoeken in Duitsland opvalt, is dat de sfeer in het land veranderd is. Toen ik er woonde was het er somber, bedrukt en heerste er grote werkloosheid. Maar nu de nationaal socialisten onder leiding van Hitler sinds twee jaar aan de macht zijn, is bijna iedereen enthousiast. Wat wil je ook, de werkloosheid is afgenomen, de welvaart neemt toe en de nazi’s hebben de Duitsers hun zelfvertrouwen teruggegeven. Alles wat van eigen bodem komt is weer iets om trots op te zijn.
Op alle overheidsgebouwen hangen de vlaggen van de nazipartij met hakenkruisen en foto’s van Hitler. De Duitse Joden zijn minder enthousiast. De nieuwe machthebbers hebben hen tot tweederangsburgers gedegradeerd. Zelf merk ik er niets van en ik sta er niet lang bij stil.
Naast onze reizen naar Duitsland bezoeken we de wereldtentoonstelling in Brussel, gaan naar het zwierige Parijs en wandelen op de Belgische stranden van Knokke en Blankenberg. We spelen in het casino in Scheveningen aan de Nederlandse kust. We bezoeken Londen met zijn pubs en musicals. Een enkele keer gaan we nog eens terug naar vrienden in Nijmegen, zoals Lydia die inmiddels getrouwd is, maar ik merk dat die periode van ons leven achter ons ligt. Het Nijmeegse contact vervaagt.’
Fragmenten uit het boek: Dansen met de vijand: Het oorlogsgeheim van tante Roosje, door Paul Glaser uitgegeven door de Bezige Bij, imprint Cargo.
Roosje Glaser in Nijmegen (1932) © Paul Glaser
De oorlog 1940-1945 breekt uit. Alles verandert. Vanaf juli 1942 werden Joden gedwongen om hun bedrijven op te geven, en veel van hun eigendommen werden in beslag genomen. Ze worden niet veel later vervolgd en afgevoerd naar kampen. Roosjes ex-man geeft haar aan bij de bezetter. Ze moet direct stoppen met haar succesvolle dansscholen. Maar niets doen is niet haar stijl. Ze gaat verder, illegaal op de zolder van haar huis. Roosje weigert een Davidsster te dragen, die toen voor alle joden verplicht was. Haar ex-man verraadt haar opnieuw. Ze wordt gevangen gezet en komt uiteindelijk in concentratiekampen. Ook in Vught. Daar weet ze te ontsnappen, wordt weer opgepakt en voor straf direct naar Auschwitz gestuurd. In Auschwitz maakt ze verschrikkelijke dingen mee, ze ondergaat medisch experimenten en moet bij de gaskamers werken. Maar uiteindelijk lukt het haar om dansles te geven aan de SS’ers in het kamp. Ze danst voor vrijheid. Letterlijk want zo overleeft ze. Na de oorlog tekende Roosje altijd een smiley in haar handtekening, als lach naar leven in vrijheid. Dat is ze altijd blijven doen tot de laatste dag van haar leven.
Roosje danst: links in 1932, rechts in 1940. Dance Sherlockine 1940 © Paul Glaser
Links: een illegale brief van Roosje uit kamp Vught © Paul Glaser
Rechts: de handtekening van Roosje (Rosita): na de oorlog tekent ze altijd in haar naam een smiley: ‘Een lach naar het leven, een lange neus naar al degene die me klein hadden willen krijgen, ze hebben me niet gekregen!’
Liefde volgens Roosje: ‘Liefde is afwachten en verlangen, maar het meest de belofte naar meer: de belofte van constante voortzetting, van constante vernieuwing. Nooit tevreden, nooit vol. Wetend dat je nooit tevreden wordt, de honger altijd terugkomt – en kan worden vervuld en gestild in de tijd die komt.’
Een samenvatting van het verhaal van Tante Roosje en dat van haar biograaf, haar neef Paul Glaser. Hij schrijft op basis van Roosjes uitgebreide aantekeningen het indrukwekkende boek : Dansen met de vijand, het oorlogsgeheim van tante Roosje.
De jaren dertig in Nederland:
-
-
- Economische depressie: De jaren dertig werden gekenmerkt door de wereldwijde economische depressie die voortkwam uit de beurscrash van 1929. Ook Nederland werd zwaar getroffen. Er was veel werkloosheid en een algemene achteruitgang van de economische activiteit. Het was daardoor voor vrouwen vaak nog moeilijker om werk te vinden dan voor mannen.
- Opkomst van politieke extremen: In reactie op de economische crisis zochten veel mensen naar politieke oplossingen. Dit leidde tot de opkomst van verschillende politieke extremen, waaronder zowel extreemlinkse als extreemrechtse bewegingen. De NSB (Nationaal-Socialistische Beweging) onder leiding van Anton Mussert was bijvoorbeeld een rechtse nationalistische partij die zich opstelde als een Nederlands equivalent van de nazi-partij in Duitsland.
- Arbeidersbeweging en sociale onrust: De economische moeilijkheden leidden tot groeiende ontevredenheid onder de arbeidersklasse. Er vonden verschillende stakingen en protesten plaats, waarbij arbeiders betere arbeidsvoorwaarden en lonen eisten. Dit droeg bij aan de grotere politieke en sociale spanningen in de samenleving. Vrouwen begonnen actiever betrokken te raken bij politieke kwesties en sloten zich aan bij politieke partijen om hun belangen te vertegenwoordigen. Dit leidde tot een grotere zichtbaarheid van vrouwen in de politiek.
- Neutraliteit en voorbereiding op oorlog: Nederland bleef officieel neutraal in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog. Er werden echter wel maatregelen genomen om het land voor te bereiden op mogelijke conflicten. De Nederlandse strijdkrachten werden uitgebreid en er werden verdedigingslinies aangelegd, zoals de beroemde Waterlinie.
- Voortzetting van de Strijd voor Vrouwenrechten: De vrouwenbeweging in Nederland zette haar strijd voort voor gelijke rechten, zowel politiek als sociaal. Vrouwen streden voor het recht om te stemmen, toegang tot onderwijs en gelijke arbeidskansen. Discussies over traditionele rolpatronen en de rol van vrouwen in het gezin en de samenleving.
- Culturele ontwikkelingen: Ondanks de moeilijke economische omstandigheden was er ook sprake van culturele en artistieke ontwikkelingen in Nederland tijdens de jaren dertig. De architectuur en kunst uit die tijd vertoonden invloeden van de art deco-stijl en het modernisme.
- Koloniale kwesties: Nederland had in die tijd nog koloniën, zoals Nederlands-Indië (het huidige Indonesië). Er waren toenemende spanningen tussen Nederland en de inheemse bevolking in de koloniën, wat uiteindelijk zou bijdragen aan de dekolonisatie na de Tweede Wereldoorlog.
-
Eind 2023 begin ik aan het kunstproject ‘Moederlandse Geschiedenis’. Waarin ik met behulp van naasten en derden 50 portretten van intrigerende vrouwen uit de Nijmeegse geschiedenis teken en beschrijf. De portretten verhalen over het leven van deze vrouwen rond hun twintigste jaar. Deze periode is vaak de meest veranderlijke en ingrijpende in een mensenleven. Vroeger en nu. Tevens symboliseert deze leeftijd de gemiddelde student, en verwijst het naar de meest bekende jonge vrouw uit deze stad: Mariken van Nieumeghen. Een PREview van mijn vooronderzoek voor dit project laat ik zien tijdens de aftrap van The Big Draw 9 en 10 september 2023.
Naast de Vaderlandse Geschiedenis hoort natuurlijk ook een Moederlandse Geschiedenis. Dit voor de broodnodige balans!